Ο εξοπλισμός των αρχαίων Ελλήνων - οι τριήρεις
Η ενότητα αυτή είναι αφιερωμένη στον εξοπλισμό των αρχαίων Ελλήνων, γιατί και αυτός διαδραμάτισε ουσιαστικό ρόλο στις νίκες και στην επικράτηση των Ελλήνων. Ο βαρύς οπλισμός και οι πολεμικές τριήρεις συνέβαλαν καθοριστικά στις μάχες σώμα με σώμα με τους Πέρσες και στις ναυμαχίες αντίστοιχα.
Τριήρεις
Η τριήρης, το σπουδαιότερο πολεμικό πλοίο της αρχαιότητας, ήταν ένα ελαφρύ, γρήγορο και με ισχυρή πλώρη κωπήλατο πλοίο, με το οποίο όλα σχεδόν τα ναυτικά επί περίπου 5 αιώνες στη Μεσόγειο, γνώρισαν μεγάλες δόξες. Το πλοίο αυτό που θα κυριαρχούσε στη θάλασσα, θα έπρεπε να είναι και ελαφρύ και γερό και γι’ αυτό επέλεξαν το έλατο σαν το κυρίως υλικό κατασκευής της.
Η εμφάνιση της τριήρους σηματοδότησε την εξέλιξη του «πολεμικού ναυτικού» στην Αρχαία Ελλάδα και δημιούργησε μια νέα κλάση πολεμικού πλοίου. Με ελάχιστες αυξήσεις στις διαστάσεις κατάφεραν να αυξήσουν την ισχύ προώσεως από 50 κωπηλάτες σε 170. Αυτό το πέτυχαν με την τοποθέτηση των κωπηλατών σε σειρές καθ’ ύψος. Σύμφωνα με τον Θουκυδίδη και τον Ηρόδοτο, τον τύπο αυτό του πλοίου πρώτος ο κορίνθιος ναυπηγός Αμεινοκλής το 704 π.Χ., κατασκεύασε και πως λίγο πριν τους Περσικούς (Μηδικούς) πολέμους. Τριήρεις είχαν και τα ναυτικά των Σικελικών πόλεων της Ιωνίας, της Φοινίκης, της Αιγύπτου, της Κορσικής, της Καρχηδόνας, της Ρώμης κ.α.
Από πλευράς ναυπηγικής η κατασκευή της τριήρους ήταν απλή. Αρχικά ήταν «κοίλο πλοίο» ανοιχτό από πάνω και μόνο μπροστά και πίσω υπήρχαν μικρά καταστρώματα για τους πολεμιστές και την ομάδα διευθύνσεως του πλοίου αντίστοιχα. Οι κωπηλάτες καθόταν σε βαθμίδες και ονομάζονταν ερέτες. Αυτό τον τύπο θα τον έχουν τα ναυτικά των ελληνικών πόλεων στο στόλο τους μέχρι το 600 π.Χ. ενώ αργότερα, στην εποχή του Κίμωνα, θα προστεθεί ένα κατάστρωμα (καταφράκτης) για την προστασία των ερετών από τα εχθρικά όπλα , για την αποφυγή εισόδου θαλασσινού νερού στη θαλασσοταραχή, για την εύκολη και γρήγορη μετακίνηση των πολεμιστών από την μια πλευρά στην άλλη ως και για τη στερεότητα του ναυπηγήματος.
Ναυπήγηση και κύρια χαρακτηριστικά
Κάθε ναυπηγός είχε μια δική του κατασκευαστική ομάδα με ειδικούς τεχνίτες, ανειδίκευτους εργάτες και εμπόρους ξυλείας. Η χρήση δούλων αποφεύγονταν γιατί ήταν μια εξειδικευμένη εργασία που είχε αντίκτυπο στις πολεμικές επιχειρήσεις. Η τέχνη της κατασκευής πήγαινε, συνήθως, από πατέρα σε γιο και η όλη η εργασία γίνονταν σε ένα υπαίθριο ναυπηγείο σε κάποια ακρογιαλιά, όπου έχωναν το ξύλο της τρόπιδας στην άμμο και στη συνέχεια με μεταλλικά και ξύλινα εργαλεία, όπως ακριβώς και σήμερα, προχωρούσαν την κατασκευή. Συνήθως τα πλοία φτιάχνονταν με όσο το δυνατό περισσότερα όμοια εξαρτήματα, για να βγαίνουν πιο γρήγορα, να κοστίζουν λιγότερο και ο εργολάβος ναυπηγός-κατασκευαστής να έχει μεγαλύτερο κέρδος. Στις μάσκες των τριηρών συνηθιζόταν τότε να ζωγραφίζουν δυο μάτια για να «βλέπουν» καλά μπροστά και για να διώχνουν μακριά τα κακά πνεύματα. Τέλος ο ναυπηγός μπορούσε να χαράξει το όνομά του σε ένα εμφανές σημείο του πλοίου.
Αριστερά:Το Ανάγλυφο Λενορμάν, χρονολογημένο γύρω στο 412 π.Χ. που παρουσιάζει ένα προφίλ με κωπηλάτες αθηναϊκής τριήρους, ένα από τα κύρια τεκμήρια της κατατομής μιας αρχαίας τριήρους. Αθήνα, Μουσείο της Ακρόπολης. Δεξιά: μακέτα που αναπαριστά μια αθηναϊκή τριήρη. Αθήνα, πολεμικό μουσείο.
Η ναυπηγική της γραμμή, μια όμορφη γραμμή που σβήνει στο κοράκι της πλώρης σχηματίζει μια καμπύλη, κάτι σαν ένα κεφάλι χήνας που τις περισσότερες φορές διακοσμείται από γλύπτες οι οποίοι πράγματι έφτιαχναν πραγματικά αριστουργήματα. Η «Νίκη της Σαμοθράκης» δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια πλώρη τριήρους της κλασικής περιόδου. Το ίδιο λεπτή και κομψή ήταν και η πρύμνη της και αυτό της επιτρέπει να κινείται ανάποδα με την ίδια ευχέρεια.
Το μήκος της τριήρους ήταν 33 - 43μ, το πλάτος 4 - 5,5μ, το βύθισμα 1 - 1,5μ και το ύψος των εξάλων περί τα 1,6μ. Οι διαστάσεις αυτές μας δίνουν για την τριήρη ένα εκτόπισμα 70-100 τόνων.
Από τον Θουκυδίδη μαθαίνουμε πως τριήρεις έκαναν πλου 184 ναυτικών μιλίων σε 24 ώρες χωρίς στάση και χωρίς χρήση ιστίων. Από αυτό προκύπτει ότι η μέση ταχύτητά κυμαινόταν στους 7,5 κόμβους. Να μνημονεύσουμε πως το πρώτο πλήρωμα της τριήρους Ολυμπιάς στις δοκιμές έπιασε μέγιστη ταχύτητα 12 κόμβων με κουπιά και πανιά και την κράτησε για περίπου μια ώρα. Εξυπακούεται πως οι μεγάλες ταχύτητες στις τριήρεις διατηρούνταν για λίγο χρονικό διάστημα λόγω της φυσικής κόπωσης των ερετών και πως οι τριήρεις για συνήθεις μεγάλους πλόες είχαν τους ερέτες σε βάρδιες. Η κόπωση των ερετών αντιστοιχεί στις σημερινές βλάβες μηχανής.
Με το μικρό βύθισμα και τον πλατύ πυθμένα της, η τριήρης, μπορούσε να κινείται με άνεση σε ρηχά νερά, να πλησιάζει οποιαδήποτε παραλία, να σέρνεται εύκολα στην ακρογιαλιά και χάρις στην ευκινησία της να ελίσσεται εύκολα σε στενά και σε περιορισμένα νερά. Να επισημάνουμε πως μια τριήρης για να κινηθεί ασφαλώς χρειάζεται έκταση περί τα 20-25 μέτρα μόνο. Όμως η μικρή ευστάθεια που είχε, λόγω χαμηλού κέντρου βάρους και το μικρό της πλάτος, έγινε αιτία πολλών ναυτικών ατυχημάτων.
-
Οι τριήρεις, όπως τα περισσότερα πολεμικά πλοία ακόμη και σήμερα, χαρακτηρίζονται από την έλλειψη κάθε ανέσεως. Άλλο μειονέκτημα των τριηρών ήταν πως λόγω χρήσης και ρύπανσης τα πλοία αυτά είχαν μεγάλο κόστος συντήρησης και μικρό χρόνο ζωής. Μια τριήρης αν είχε ηλικία πάνω από 3 χρόνια εθεωρείτο «παλιά» και χρειαζόταν εκτεταμένες ναυπηγικές παρεμβάσεις. Υπό κανονικές συνθήκες μια τριήρης είχε μέσο χρόνο ζωής περίπου 18-20 χρόνια.
Η επάνδρωση μιας τριήρους, το πλήρωμα
Το πλήρωμα της τριήρους περιελάμβανε κατά μέσο όρο από 200 μέχρι 230 άνδρες και ήταν κατανεμημένο ως εξής:
-
Ερέτες (οι κωπηλάτες) 170 άτομα που ήταν διαιρεμένοι σε τρεις κατηγορίες ανάλογα με τη θέση που καθόταν. Αυτοί που ήταν στο πιο κάτω μέρος ονομαζόταν «θαλαμίτες» και ήταν 54. Στη μέση, και πάνω στα «ζυγά» του σκάφους είναι οι «ζυγίτες» επίσης 54. Στην πάνω πλευρά ήταν 62 ερέτες οι «θρανίτες». Τα κουπιά είχαν μέγεθος από 4,4 -4,7μ.
-
Καθαρά ναυτικό προσωπικό 20-30 άνδρες που είχαν την ευθύνη χειρισμού των ιστίων (πανιών), της συντήρησης, επισκευής και του καθαρισμού του σκάφους. Ήταν άριστοι γνώστες της ναυτικής, της ξυλουργικής αλλά και των πολεμικών τεχνών αφού πάντα κατά της ναυμαχίες ελάμβαναν μέρος στο τέλος και ως πολεμιστές.
-
Επιβάτες (πολεμιστές) 18-30 άτομα που ήταν τοξότες, ακοντιστές και οπλίτες σε αριθμό ανάλογα με τον ρόλο της τριήρους. Συνήθως ήταν 4 τοξότες και 10 οπλίτες-ακοντιστές.Οι επιβάτες, εκτός της γνώσης του όπλου τους και του αποτελεσματικού χειρισμό τους, με κάθε καιρό και κυματισμό, έπρεπε να έχουν γνώση και πολεμικών τεχνών αφού η ναυμαχία στο τέλος κατέληγε σε «ρεσάλτο» και σε μάχη σώμα με σώμα.
Ο ρόλος και οι δράσεις μιας τριήρους
Οι φουρτουνιασμένες θάλασσες επηρέαζαν την επιχειρησιακή τους δράση και έτσι η χρήση τους ήταν για σύντομες και κοντινές μάχες. Οι τριήρεις δεν ήταν για να επιχειρούν σε μακρινές και μεγάλες εκστρατείες ή για να πλέουν σε ωκεανούς παρά μόνο κοντά στις ακτές.
Η πιο συνήθης και απλή αποστολή για τις τριήρεις ήταν η «περιπολία» για προστασία των ακτών της χώρας τους. Άλλη αποστολή ήταν η εκτέλεση καταδρομικής ενέργειας (σημερινή απόβαση), προκειμένου να καταλάβουν έδαφος μιας εχθρικής χώρας, για να ληστέψουν ή να καταστρέψουν τα υλικά αγαθά του εχθρού και αυτό γινόταν σχεδόν πάντα αιφνιδιαστικά. Η αποβατική αυτή καταδρομική επιδρομή ποτέ δεν εξαπλωνόταν πολύ στην ενδοχώρα. Όταν εμφανιζόταν σοβαρή εχθρική δύναμη επιβιβαζόταν στα πλοία και έφευγαν. Τέλος έδιναν τις ξακουστές «ναυμαχίες» για να καταστρέψουν ή για να επικρατήσουν επί του αντιπάλου στόλου ώστε να αποκτήσουν τον έλεγχο και την κυριαρχία μιας θαλάσσιας περιοχής.
Ναυτική τακτική
Ο εμβολισμός ήταν ένας πολύ επικίνδυνος χειρισμός και απαιτούσε θάρρος, εντατική εκπαίδευση και ιδιαίτερη δεξιοτεχνία. Καθένας μπορεί να αντιληφθεί πως λόγω της σχετικής ταχύτητος ένας κατά μέτωπο εμβολισμός θα ήταν καταστροφικός και για τα δύο πλοία και συνεπώς αυτοκτονία. Αν πάλι γινόταν με κάποια γωνία αλλά με μεγάλη σχετική ταχύτητα τότε το επιτιθέμενο σκάφος κινδύνευε να «κολλήσει» στο προσβαλλόμενο. Ήθελε καλούς και γρήγορους χειρισμούς.
Η τεχνολογία στο ναυτικό πόλεμο
Ενώ η τεχνολογία έχει αλλάξει δραστικά, τα όπλα του ναυτικού πολέμου οι ανάγκες που καλύπτουν τα όπλα παραμένουν οι ίδιες. Οι τοξότες έχουν αντικατασταθεί από βλήματα, το δόρυ από το ναυτικό πυροβόλο και οι κωπηλάτες από τις μηχανές. Όμως η πραγματική αλλαγή στο ναυτικό πόλεμο έχει γίνει στη τακτική.
Σήμερα, τα κατευθυνόμενα βλήματα μπορούν να προσβάλουν στόχους εκατοντάδες μίλια μακριά. Όμως, μέχρι πρόσφατα, τη δεκαετία του 1980, η τεχνολογία των κατευθυνομένων βλημάτων που κάνει τη διαφορά στην ισχύ, δεν υπήρχε.
Το ναυτικό κανόνι ήταν το κύριο όπλο ενός πολεμικού πλοίου και επειδή ακόμη και του πιο ισχυρού κανονιού το βλήμα, δεν μπορεί να φτάσει πολύ πέρα από τον ορίζοντα, ή συμπλοκή έπρεπε να γίνει σε σχετικά κοντινές αποστάσεις. Το ίδιο ίσχυε και κατά τις ναυμαχίες της εποχής εκείνης όπου με τα όπλα της εποχής, τα βέλη και τα δόρατα, επιβαλλόταν στα αντίπαλα πλοία να πλησιάσουν πολύ για να αναμετρηθούν.
Έτσι η τριήρης, με το μικρό της βύθισμα, την ισχύ που της έδιναν οι μύες των κωπηλατών, τα εξαίρετα ελκτικά στοιχεία που είχε και την δύναμη του όπλου που της έδινε το τρομερό έμβολο της, συνέτριβε κάθε εχθρικό πλοίο.
Δικαίως λοιπόν η τριήρης αποτέλεσε επί αιώνες το κατ’ εξοχήν πλοίο μάχης στην αρχαιότητα και το ιδανικό μέσο για την διεκδίκηση της θαλασσοκρατορίας τότε.
Κείμενο του μαθητή Πολύδωρου Στελλάτου
Πηγές – Βιβλιογραφία
1. Μάριου Σίμψα, Το Ναυτικό στην ιστορία των Ελλήνων, εκδόσεις ΓΕΝ, 1982
2. ΓΕΕΘΑ, Έκθεση Πολεμικής Ιστορίας των Ελλήνων», 1970
3. Κ. Αλεξανδρή, Η Θαλάσσια Δύναμις εις την ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας, 1950
4. Στράβων «Γεωγραφικά» Loeb Κλασσική Βιβλιοθήκη έκδοση 1920
5. Θουκυδίδης, Ιστορίες Γ βιβλίο & Ιστορία του Πελοποννησιακού πολέμου,
6. Ηρόδοτος, Ιστορία, Βιβλία VII-ΠΟΛΥΜΝΙΑ και ΒΙΒΛΙΟ VIII– ΟΥΡΑΝΙΑ
7. Πλουτάρχου, Βίοι Παράλληλοι, Θεμιστοκλής, Κλασσική Βιβλιοθήκη, 1920
8. Παυσανίας «Ελλάδος Περιήγησις εκδ. J. M. Dent & Sons, Ltd., London, 1905
9. Κ. Παπαρρηγόπουλος, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, 1971
10. Άρθρο της Κρίστυ Εμίλιο Ιωαννίδου, στο περιοδικό Ναυτική Ελλάς, ΜΑΪ 2012.
11. Άρθρο «Τριήρης» από https://el.wikipedia.org/wiki/Τριήρης
12. Άρθρο της Μαρία Κυριαζοπούλου, Τριήρης: το ναυτικό υπερόπλο των αρχαίων Ελλήνων, https://padlet.com/kyrmar102/slrorp4ch7wc
13. Δημ. Γκαρουφάλης, Η ναυμαχία της Σαλαμίνας, η σύγκρουση που άλλαξε τον ροή της ιστορίας, περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, 24 Αυγούστου 1998
14. Κ. Μητσοτάκη, Ναυπηγού – Μηχανικού, Ομιλία με θέμα «Η Ναυμαχία της Σαλαμίνος - τα αίτια της συντριβής των Περσών», https://www.youtube.com/watch?v=z752w00HCF4
15. Ναύαρχος Κουστάνς, «Μια σπουδή πολέμου»
16. The Seventy Great Battles of All Time, Edited by Jeremy Black, Thames & Hudson Ltd, 2005
17. William Stearns Davis, Readings in Ancient History: Illustrative Extracts from the Sources, 2 Vols, (Boston: Allyn and Bacon, 1912-1913), Vol. I: Greece and the East.
18. C.M. BOWRA, Classical Greece,
Ο οπλισμός των Αρχαίων Ελλήνων
Τα αρχαία όπλα διακρίνονται σε δύο κατηγορίες: τα επιθετικά και τα αμυντικά.
Επιθετικά όπλα ήταν τα αγχέμαχα: δόρυ, ξίφος, εγχειρίδιο και τα εκηβόλα: ακόντιο, τόξο.
Αμυντικά ήταν: η ασπίδα, ο θώρακας, το κράνος, οι κνημίδες και πιο σπάνια τα περιτραχήλια, οι ζώνες, τα προστατευτικά των σφυρών και τα καλύμματα των ποδιών, των μηρών και των βραχιόνων.
Στον οπλισμό γενικά ανήκαν επίσης το ρόπαλο, οι πέτρες, ο πέλεκυς, το άρμα, το πλοίο, ο ίππος και ο καταπέλτης.
Δόρυ
Το δόρυ ήταν το κατεξοχήν επιθετικό όπλο και είχε μήκος μιάμιση φορά το ύψος του ανθρώπου. Είναι, δηλαδή, το κύριο επιθετικό όπλο των αρχαίων Ελλήνων.
Ξίφος
Το ξίφος ήταν ένα επίμηκες, αιχμηρό έλασμα, σιδερένιο ή ορειχάλκινο, με λαβή συνήθως πλαισιωμένη από ξύλο. Το ξίφος χρησιμοποιούνταν αφού έσπαγαν οι εχθρικές γραμμές, για μάχη σε κοντινή απόσταση, όπως και τα εγχειρίδια.
Εγχειρίδιο
Πρόκειται για ένα όπλο με τη μορφή μικρού ξίφους, βοηθητικό επιθετικό όπλο των αρχαίων.
Ακόντιο
Το ακόντιο ήταν ένα επιθετικό όπλο σαν το δόρυ, αλλά βραχύτερο και ελαφρύτερο, το οποίο έριχναν εναντίον των αντιπάλων από απόσταση.
Τόξο
Το τόξο ήταν κατασκευασμένο από ξύλο ελαστικό, και αποτελούνταν από ένα καμπύλο στέλεχος ισχυρό και εύκαμπτο. Η χορδή του τόξου που δένονταν στα δύο άκρα του στελέχους, ήταν κατασκευασμένη από νεύρα ή συνεστραμμένα έντερα ζώων.
Ασπίδα
Η ασπίδα ήταν φορητός δίσκος με επαρκή ανθεκτικότητα, αλλά και μέγεθος, ώστε να προστατεύει τον πολεμιστή από τα χτυπήματα των αντιπάλων. Είναι ένα από τα πιο σημαντικά αμυντικά όπλα των αρχαίων.
Θώρακας
Ο αρχαίος θώρακας ήταν περικάλυμμα του κορμού από έλασμα μεταλλικό ή από δέρμα ή από λινάρι, με ενίσχυση από μετάλλινες πλάκες, που φοριόταν επάνω από τον κοντό χιτώνα. Ήταν μια αμυντική εξάρτηση των αρχαίων Ελλήνων.
Κράνος
Το κράνος ήταν το κάλυμμα της κεφαλής των αρχαίων, κατασκευασμένο από μέταλλο με εσωτερική επένδυση από δέρμα ή πίλημα. Προστάτευε από τα βλήματα το κρανίο του πολεμιστή, σ’ ένα βαθμό το υπόλοιπο κεφάλι, αλλά και τον αυχένα.
Κνημίδες
Κνημίδες ονομάζονταν τα καλύμματα των κνημών, τα καλύμματα που προστάτευαν δηλαδή τις κνήμες από τα βλήματα και τα βέλη των αντιπάλων.
Πολεμικό Άρμα
Το άρμα ήταν ένα απλό, δίτροχο όχημα το οποίο έσερναν δύο ίπποι. Ήταν αρκετά ελαφρύ ώστε να μπορεί να κινείται σε εδάφη όχι ιδιαίτερα ομαλά. Ήταν το μέσο μεταφοράς και μετακίνησης στο πεδίο της μάχης.
Κορινθιακό κράνος του 5ου αι. π.Χ.
Κείμενο του μαθητή Στράτου Τουλούπη
Βιβλιογραφία
